گروه نرم افزاری آسمان

بخش پنجم: سوره ي تحریم




اول
کلیات
کلیات: سورهي تحریم در مدینه بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمده و داراي 12 آیه، 246 کلمه و 1160 حرف است. سورهي
و شصت و ششمین سوره در چینش کنونی قرآن است. (« حجرات » تحریم صد و هفتمین سوره در ترتیب نزول (بعد از سورهي
سبب نامگذاري این سوره به این اسامی، آیهي اول آن .« لِمَ تُحرِّم » و « مُتحرِّم » ،« یا ایّها النبی » ،« تحریم » : نامهاي سوره عبارتاند از
و همهي «؟ چرا چیزي را که خدا بر تو حلال ساخته حرام میکنی » : است که خطاب به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله میفرماید
نامهاي آن از تعبیرات همین آیه گرفته شده است. ص: 121
فضیلت
را در نماز واجب قرائت کند، خدا او را از « تحریم » و « طلاق » هر کس سورهي » : فضیلت: از امام صادق علیه السلام روایت شده که
ترس و اندوه رستاخیز پناه میدهد، و با تلاوت و محافظت بر آنها، وي را از آتش دوزخ محفوظ میدارد و داخل بهشت میسازد،
البته روشن است که این ثوابها و آثار براي کسانی که این دو «1» .« چرا که این دو سوره براي پیامبر صلی الله علیه و آله است
به این « تلاوت و محافظت » سوره را بخوانند و در مورد آنها تفکر و تدبّر کنند و به محتواي آنها عمل نمایند؛ همان طور که با تعبیر
مطلب اشاره شده است. ص: 120
اهداف
اهداف: هدفهاي اساسی این سوره عبارتاند از: 1. آموزش مسلمانان در مورد تربیت خانواده؛ 2. الگودهی به زنان مسلمان.
مطالب
صفحه 40 از 134
مطالب: مهمترین مطالب این سوره عبارتاند از: الف) عقاید: یادآوري معاد و عذاب دوزخ (در آیهي 7). ب) اخلاق: 1. سفارش
2. سفارش به مؤمنان در مورد توبهي نصوح از گناهان (در آیهي 7). ج) ؛( به مؤمنان در مورد تعلیم و تربیت خانواده (در آیهي 6
2. بیان راه گشودن قسمها (در آیهي 2). د) ؛( احکام: 1. فرمان جهاد با کافران به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله (در آیهي 9
2. اشارهاي به داستان زن لوط ؛( داستانها: 1. اشارهاي به داستان زن نوح و خیانت او به نوح پیامبر صلی الله علیه و آله (در آیهي 10
3. اشارهاي به داستان زن فرعون و ایمان استوار او به موسی علیه السلام ؛( و خیانت او به لوط پیامبر صلی الله علیه و آله (در آیهي 10
4. اشارهاي به داستان مریم و عفت و پاكدامنی او (در آیهي 12 ). ه) مطالب فرعی: 1. سرزنش برخی زنان پیامبر ؛( (در آیهي 11
2. بیان الگوي هایی از زنان شایسته و ناشایست در طول تاریخ (در ؛(5 - اسلام صلی الله علیه و آله به خاطر افشاي اسرار (در آیات 3
*** .(12 - آیات 10
دوم
دوم: محتواي سورهي تحریم قرآن کریم در آیات اول و دوم سورهي تحریم به رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله با همسرانش و
سوگند ایشان بر ترك برخی امور حلال و راه نقض آن اشاره میکند و میفرماید: 1 و 2. یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ
تَبْتَغِی مَرْضَاتَ أَزْوَاجِکَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکُمْ تَحِلَّۀَ أَیْمَانِکُمْ وَاللَّهُ مَوْلَاکُمْ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ اي پیامبر! چرا چیزي را
که خدا بر تو حلال کرده (بر خود) ممنوع میکنی، در حالی که خشنودي همسرانت را میطلبی؟! و خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز
است.* به یقین، خدا گشودن سوگندهایتان را براي شما معیّن ساخته است؛ و خدا سرپرست شماست و او دانا [و] فرزانه است. شأن
نزول: حکایت کردهاند که پیامبر صلی الله علیه و آله گاهی نزد یکی از همسرانش به نام زینب میرفت و از عسلی که تهیه کرده
بود میخورد. این خبر به گوش عایشه رسید و او با یکی دیگر از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله به نام حفصه قرار گذاشتند که به
پیامبر صلی الله علیه و آله بگویند تو مغافیر (: شیره گیاه بد بو) خوردهاي و حضرت از این سخن ناراحت شد، چون اصرار داشت که
بوي بدي از بدن و لباس و دهان او شنیده نشود و از اینرو سوگند یاد کرد که دیگر از عسل ننوشد (چراکه ممکن بود زنبور آن
عسل بر گیاه بدبویی نشسته باشد)، اما پیامبر صلی الله علیه و آله به حفصه سفارش کرد که این مطلب را به کسی نگوید اما حفصه
آن سرّ را افشا کرد و معلوم شد اصل قضیه توطئه بوده است؛ از این رو پیامبر صلی الله علیه و آله سخت ناراحت تفسیر قرآن مهر
و حتی شایعهي طلاق «2» و طبق برخی روایتها تا یک ماه از همسران خود کنارهگیري کرد «1» جلد بیست و یکم، ص: 122 شد
آیات فوق بدین مناسبت فرود آمد و روابط داخلی خانهي رهبر اسلام صلی الله علیه و آله را تنظیم کرد، به «3» . آنان منتشر شد
طوري که دیگر این کارها درون خانهي پیامبر صلی الله علیه و آله اتفاق نیفتد. نکتهها و اشارهها: 1. رهبران جامعه معمولًا
درخانههاي خود با مشکل روبهرو میشوند و گاهی فرزندان یا همسران آنها از موقعیت اجتماعی رهبران سوء استفاده میکنند و
دست به توطئه علیه آنان میزنند؛ البته این مسائل شخصی رهبران جامعه، بازتاب بیرونی خواهد داشت و به رفتار شخصی تلقی
نمیشود و حتی گاهی مخالفان از آنها در تبلیغات خود سوء استفاده میکنند. از آن جا که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله یک
رهبر جهانی بود، توطئه در خانهي او خطرناك بود؛ از اینرو خداي متعال با کوچکترین شکل توطئه به شدّت برخورد میکند تا
ریشهي اینگونه کارها را در خانهي پیامبر صلی الله علیه و آله بخشکاند. 2. از این آیات استفاده میشود که پیامبر صلی الله علیه و
آله برخی چیزهاي حلال (مانند عسل) را برخود ممنوع کرده و براي این کار سوگند یاد کرده بود. البته این ممنوعیت تحریم شرعی
نبود و قسم خوردن براي ترك امور مباح، گناه به شمار نمیآید. 3. لحن آیات فوق سرزنش نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله
نیست، بلکه نوعی دل سوزي براي آن حضرت است؛ مانند هنگامی که کسی زیاد کار میکند و به او تفسیر قرآن مهر جلد بیست و
یکم، ص: 123 میگوییم: چرا اینقدر خودت را به زحمت میاندازي و بهرهاي نمیگیري؟ 4. در این آیات راهِ گشودن سوگند در
صفحه 41 از 134
یعنی اگر شخصی بر ترك کار بدي سوگند یاد کند، حرام است که سوگند خود را بشکند، ولی «1» ؛ موارد جایز بیان شده است
اگر براي ترك کار خوبی سوگند یاد کند شکستن آن با کفّاره جایز است؛ یعنی به ده بینوا غذا یا لباس بدهد و یا یک برده آزاد
و «3» 5. از احادیث استفاده میشود که پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از نزول این آیه و راهنمایی خدا، بردهاي را آزاد کرد «2» . کند
آموزهها و پیامها: 1. خود را به خاطر خشنودي «4» . یا به ده فقیر غذا داد، آنچه را که بر خود ممنوع کرده بود حلال و جایز کرد
همسر به سختی نیندازید. 2. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله همسردوست بوده است. 3. حلال خدا را برخود حرام نکنید. 4. همان
طور که عمل به سوگند واجب است، گاهی شکستن آن نیز (با شرایطی خاص) جایز است. 5. خدا براساس علم و حکمت شما را
سرپرستی میکند و قوانین راهگشا برایتان قرار میدهد. 6. زندگی خصوصی رهبران الهی تحت نظر خداست، (پس مراقب رفتار
درون خانهي خود و بازتاب بیرونی آن باشند). *** ص: 124 قرآن کریم در آیهي سوم
سورهي تحریم به افشاي اسرار خانهي پیامبر صلی الله علیه و آله توسط برخی همسرانش و برخورد بزرگوارانهي پیامبر صلی الله علیه
و آله اشاره میکند و میفرماید: 3. وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَی بَعْضِ أَزْوَاجِ هِ حَ دِیثاً فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَن
بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَكَ هذَا قَالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ و (یاد کن) هنگامی را که پیامبر با برخی از همسرانش سخنی پنهانی
گفت، و [لی وقتی که (همسرش) آن را خبر [چینی کرد و خدا آن را بر آن (پیامبر) آشکار ساخت، (پیامبر) برخی از آن را (به
چه کسی این را » : همسرش) شناساند و از برخی [دیگر] روي گرداند؛ و وقتی که او (: همسرش) را بدان خبر داد، (همسرش) گفت
نکتهها و اشارهها: 1. در شأن نزول آیات قبل بیان کردیم که «. خداي) دانا [و] آگاه به من خبر داد ) » : پیامبر) گفت ) «!؟ به تو خبر داد
پیامبر صلی الله علیه و آله نزد همسرخویش حفصه سوگند یاد کرد که دیگر از عسل خانهي زینب نخورد، ولی به حفصه سفارش
کرد که این سرّ را فاش نکند (چون که ممکن بود به گوش زینب برسد و ناراحت شود یا مردم گمان کنند که عسل خوردن خوب
نیست و از پیامبر پیروي کنند.) ولی حفصه این راز را افشا و براي عایشه بازگو کرد و خدا از طریق وحی خبر این افشاگري را به
پیامبر صلی الله علیه و آله رسانید. 2. رازي که پیامبر نزد حفصه گذاشت دو بخش داشت: بخشی مربوط به خوردن عسل نزد زینب
و بخش دوم سوگند در مورد ممنوعیت خوردن عسل بود. وقتی خدا این افشاگري حفصه را به پیامبر صلی الله علیه و آله خبرداد،
پیامبر بخشی از اخبار سرّي را به حفصه یادآور شد، ولی براي آن که زیاد شرمنده نشود، با بزرگواري، بخش دیگر خبر را بیان
3. از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمودند: افراد کریم و بزرگوار هرگز نکرد. ص: 125
4. برخی از همسران پیامبر «1» . در مقام احقاق حق خویش تا آخرین مرحله پیش نمیروند، سپس به آیهي فوق استشهاد کردند
صلی الله علیه و آله رازدار نبودند ولی رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله با آنان بزرگوارانه بود. این رفتارها دو آموزه براي مسلمانان
دارد: الف) زنان مسلمان باید نسبت به شوهرانشان رازدار باشند و همچون برخی همسران پیامبر صلی الله علیه و آله افشاگري نکنند.
. ب) مردان مسلمان باید همچون پیامبر صلی الله علیه و آله با لغزشهاي خانوادهي خویش با گذشت و بزرگواري برخورد کنند. 6
در منابع حدیثی اهل سنت در احادیث متعددي از ابن عباس و عمر حکایت شده که مقصود از این زنان که در این آیه و آیات بعد
7. از امام علی علیه السلام روایت شده که تمام خیر دنیا و «2» . از آنان یاد شده، حفصه دختر عمر و عایشه دختر ابوبکر بودند
«3» . آخرت در دو چیز نهفته است: رازداري و دوستی با نیکان، و تمام شرّ دنیا در دو چیز است: افشاي اسرار و دوستی با اشرار
. آموزهها و پیامها: 1. همسران مسلمانان اسرار شوهر خود را فاش نکنند. 2. برخی زنان پیامبر صلی الله علیه و آله رازدار نبودند. 3
خدا از رهبران الهی، حتی درون خانهي آنان حمایت میکند. *** ص: 126 قرآن کریم در
آیات چهارم و پنجم سورهي تحریم با هشدار به دو همسر پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را به توبه فرا میخواند و با بیان
ویژگیهاي همسر خوب میفرماید: 4 و 5. إِن تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَ غَتْ قُلُوبُکُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ
الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلَائِکَ ۀُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ* عَسَ ی رَبُّهُ إِن طَلَّقَکُنَّ أَن یُبْدِلَهُ أَزْوَاجاً خَیْراً مِنکُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ عَابِدَاتٍ
صفحه 42 از 134
سَائِحاتٍ ثَیِّبَاتٍ وَأَبْکَاراً اگر شما دو (همسر پیامبر) به سوي خدا بازگردید، پس (به سود شماست؛ چرا که) به یقین، دلهاي شما (به
کژي) گراییده است؛ و اگر بر ضد او یکدیگر را کمک کنید، پس (زیانی به او نمیرسانید؛ چرا) که خدا فقط یاور اوست؛ و بعد
از آن، جبرئیل و شایستهي مؤمنان و فرشتگان، پشتیبان (او) هستند.* امید است که اگر شما را طلاق دهد، پروردگارش همسرانی
بهتر از شما براي او جايگزین کند، (زنانی) مسلمان، مؤمن، فرمانبردار [فروتن ، توبهکار، پرستشگر، روزهدار، بیوه و دوشیزه.
نکتهها و اشارهها: 1. هر چند یکی از همسران پیامبر، یعنی حفصه اسرار پیامبر صلی الله علیه و آله را فاش کرد، اما در این آیه هر
که لازم است توبه کنند؛ چرا که آنان با همدیگر علیه پیامبر صلی الله علیه و «1» دو، یعنی حفصه و عایشه را منحرف معرفی میکند
آله و زینب، همسر دیگر او توطئه کردند. 2. در کتاب صحیح بخاري که معتبرترین کتاب حدیثی اهل سنت است، روایات متعددي
حکایت شده که عایشه بیان میکند که او با حفصه علیه ص: 127 پیامبر صلی الله علیه و آله و
چند سال بود میخواستم از عمر بپرسم که مقصود از این دو زن که علیه پیامبر » زینب نقشه کشیدند و از ابن عباس حکایت شده که
صلی الله علیه و آله دست به دست هم دادند و در سورهي تحریم از آنان یاد شده، کیست، ولی هیبت عمر مانع پرسش میشد، تا
3. از این آیه و احادیث استفاده «1» . این که در سفر حج در مکان خلوتی از او پرسیدم و او گفت: منظور حفصه و عایشه است
میشود که توطئهي همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و افشاي اسرار درون خانهي او، موجب ناراحتی آن حضرت شد، به طوري
که محلی در نزدیکی مدینه است) منزل گزید و حتی توهّم شد که ) « مَشرَبهي امّ ابراهیم » که مدتی از همسرانش کناره گرفت و در
ولی خدا پیامبرش را دلداري داد و از او حمایت و اعلام کرد که جبرئیل و فرشتگان و مؤمنان «2» . او زنانش را طلاق داده است
شایسته نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله حمایت میکنند و حتی همسران پیامبر را تهدید میکند که اگر لازم شد، پیامبر آنان را
که در آیه از « مؤمن شایسته » طلاق میدهد و خدا زنان بهتري نصیب او میکند. 4. در این جا پرسشی مطرح میشود که مقصود از
او یاد شده است کیست؟ در احادیث متعددي از شیعه و اهل سنت آمده است که مقصود امام علی علیه السلام است و پیامبر صلی
البته مانعی ندارد که مقصود آیه جنس مؤمنان «3» . الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: این مؤمن شایسته است
5. در شایسته باشد که در آن صورت امام علی علیه السلام مصداق کامل آیه است. ص: 128
این آیات شش ویژگی براي همسر خوب بیان شده که عبارتاند از: الف) مسلمان بودن همسر که همان اسلام ظاهري است؛ ب) با
ایمان بودن همسر، یعنی اسلام باطنی که اعتقاد بدان در قلب انسان جايگزین شده باشد؛ ج) فروتنی، تواضع و مطیع شوهر بودن؛
د) توبهکاري آنان؛ یعنی همسر خوب بر لغزشهاي خود اصرار نمیورزد و عذرخواهی و توبه میکند؛ ه) اهل عبادت بودن؛ و)
فرمانبرداري از خدا و روزه داري؛ البته روزهاي که به معناي نگهداري اعضاي بدن از گناه است و موجب سیر انسان به سوي کمال
6. در این آیات جبریل را جداي از فرشتگان، به عنوان حامی پیامبر صلی الله علیه و آله برشمرد، با این که «1» . و خدا میشود
جبرئیل نیز از فرشتگان است. این مطلب میتواند به خاطر اهمیت جبرئیل و نقش او در وحی و ارتباط با پیامبر صلی الله علیه و آله
باشد. آموزهها و پیامها: 1. اگر لغزشی از شما سرزد توبه کنید. 2. علیه رهبر الهی توطئه نکنید که خدا، فرشتگان و مؤمنان شایسته از
او دفاع میکنند. 3. اگر با افشاي اسرار و توطئه موجب آزار شوهرتان شدید، شوهر میتواند شما را طلاق دهد. 4. همسرانی
مسلمان، مؤمن، فروتن، توبهکار، عبادتگر و مطیع (خدا) انتخاب کنید. 5. دوشیزه بودن یا نبودن همسر مهم نیست، بلکه بعد عقیده و
کردار نیکوي او مهم است. *** ص: 129 قرآن کریم در آیهي ششم سورهي تحریم با هشدار
در مورد آتش جهنّم، مؤمنان را به حفظ خود و خانواده فرا میخواند و با بیان فرمانپذیري فرشتگان میفرماید: 6. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ
آمَنُوا قُوا أَنفُسَ کُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَ ارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِکَ ۀٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ اي
کسانی که ایمان آوردهاید! خودتان و خانوادههایتان را از آتشی حفظ کنید که هیزم آن مردم و سنگهاست؛ (آتشی) که
فرشتگانی خشن [و] سختگیر برآن [گماشته شده اند، که خدا را در آنچه فرمانشان میدهد نافرمانی نمیکنند و آنچه را مأمور
صفحه 43 از 134
شدهاند انجام میدهند. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه سفارش شده که مؤمنان خودشان را از آتش حفظ کنند؛ یعنی با ترك
گناهان و انجام دستورهاي الهی زمینههاي ورود به دوزخ را از بین ببرند. 2. مقصود از نگهداري خانوادهي خویش از آتش آن است
که انسان با برنامهریزي صحیح به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر آنان بپردازد و محیط خانه را سالم و پاك و معنوي
. گرداند؛ البته این وظیفه در عصر کنونی که آلودگی و تهاجم فرهنگی از هر سو جوامع اسلامی را تهدید میکند سنگینتر است. 3
نشان میدهد که اگر خانواده را به حال خود رها کنید، خواه نا خواه به سوي دوزخ سقوط میکنند؛ بنابراین حق « نگهداري » تعبیر به
زن و فرزند تنها در تأمین غذا و مسکن خلاصه نمیشود، بلکه تغذیهي معنوي و علمی آنان نیز وظیفهي پدر خانواده است؛ البته این
مطلب با توجه به پیشرفت وسایل تبلیغی و هزینه بر بودن آنها روشنتر میشود. 4. حکایت شده که از پیامبر صلی الله علیه و آله در
مورد این آیه و چگونگی حفظ خانواده پرسیدند و حضرت فرمود: ص: 130 آنان را امر به
معروف و نهی از منکر میکنی، اگر از تو پذیرفتند آنها را از آتش دوزخ حفظ کردهاي و اگر نپذیرفتند وظیفهي خود را انجام
و از امام علی علیه السلام روایت شده که (مقصود آیه آن است که) به خود و خانوادهتان نیکی بیاموزید و آنان را ادب «1» . دادهاي
و در حدیث دیگري از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است: همان طور که مرد نگهبان خانوادهي خویش و در برابر آنها «2» . کنید
5. در این جا بیان شده که هیزم و آتشگیرهي دوزخ «3» . مسئول است، زن نیز نگهبان خانوادهي شوهر و فرزندان و مسئول آنهاست
از جنس انسانها و سنگهاست؛ یعنی آتش دوزخ از درون خود دوزخیان زبانه میکشد. همان طور که از سنگهاي بتها و
سنگهاي گوگردي بلکه از درون هر اتم نیروي آتشین آزاد میشود و دوزخیان را میسوزاند. 6. در این آیه به چند ویژگی
مأموران دوزخ اشاره شده است: الف) آنان خشن و سختگیرند؛ البته این روحیهي آنان متناسب با کار آنهاست؛ چون دوزخ محل
خشم و قهر الهی، و لازمهي آن سختگیري است. ب) فرشتگان مأمور دوزخ نافرمانی نمیکنند، بلکه هرچه به آنان دستور داده شد
اجرا میکنند؛ یعنی اطاعت تکوینی دارند و طوري ساخته شدهاند که با میل، دستورهاي الهی را انجام میدهند. تفسیر قرآن مهر
7. در این آیه از طرفی به مؤمنان سفارش میکند که خانوادهي خویش را از آتش حفظ کنید از طرف جلد بیست و یکم، ص: 131
دیگر هشدار میدهد که آتشگیرهي دوزخ مردم هستند؛ جمع این دو مطلب اشاره به آن دارد که برخی مردم نه تنها خود دوزخی
هستند، بلکه با اعمال گناهآلود و ایجاد فساد و انحراف به زندگی دیگران نیز آتش میزنند. پس مراقب خود و خانوادهي خویش
باشید که به آتش دیگران نسوزید. مَثل جالب این افراد در زمان ما فسادگران و توزیع کنندگان مواد مخدّر هستند که خود و جامعه
را به آتش میکشند و هرکس باید مواظب خانوادهي خود باشد که به این آتش نسوزند. آموزهها و پیامها: 1. مؤمنان مسئول حفظ
خود و خانوادهي خویشاند. 2. مسیر زندگی شما به طرف دوزخ نباشد. 3. آتشگیرهي آتش دوزخ، خودِ مردم هستند (پس مراقب
باشید به آتش مردم نسوزید). 4. فرشتگان دوزخ مأمورانی سختگیرند (پس قبل از آن که به چنگ آنان گرفتار شوید چاره
بیندیشید). *** قرآن کریم در آیهي هفتم سورهي تحریم با اشاره به تجسّم اعمال به کافران هشدار میدهد که عذر خواهی آنان
در رستاخیز پذیرفته نمیشود و میفرماید: 7. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لَاتَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّمَ ا تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ اي کسانی که کفر
. ورزیدهاید! امروز (: در رستاخیز) عذرخواهی نکنید، که فقط به آنچه انجام میدادید مجازات خواهید شد. نکتهها و اشارهها: 1
عذرخواهی در رستاخیز فایدهاي ندارد؛ زیرا عذرخواهی نوعی توبه است و توبه تنها در این جهان امکانپذیر است و در رستاخیز
جاي حساب ص: 132 است، نه عمل و توبه. 2. عذاب تجسم مییابد و کافران نتیجهي اعمال
مستمر آنهاست و گناهان و ستمهاي افراد در رستاخیز به صورت عذاب تجسم مییابد و ظاهر میشود و کافران را به کام خود
میگیرد. آموزهها و پیامها: 1. تا رستاخیز نرسیده عذرخواهی و توبه کنید که آن روز دیر است. 2 عذاب آخرت، نتیجه و تجسّم
اعمال خود شماست. *** قرآن کریم در آیهي هشتم سورهي تحریم مؤمنان را به توبهي نیکوي خالص و استوار فرامیخواند و با
بیان نتایج درخشان آن، و با اشاره به حالات مؤمنان در رستاخیز میفرماید: 8. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَۀً نَصُوحاً عَسَ ی
صفحه 44 از 134
رَبُّکُمْ أَن یُکَفِّرَ عَنکُمْ سِیِّئَاتِکُمْ وَیُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ یَوْمَ لَا یُخْزِي اللَّهُ النَّبِیَّ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعَی بَیْنَ
أَیْدِیِهمْ وَبِأَیْمَ انِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیءٍقَدِیرٌ اي کسانی که ایمان آوردهاید! با توبهاي نیک (و
خالصانه واستوار) به سوي خدا بازگردید؛ امید است که پروردگار شما بديهایتان را از شما بزداید و شما را در بوستانهاي
(بهشتی) وارد کند که از زیر [درختان] ش نهرها روان است، در روزي که خدا پیامبر و کسانی را که با او ایمان آوردند رسوا
اي پروردگار ما! نور ما را براي ما ] » : نمیکند؛ درحالی که نورشان پیش رویشان و در سمت راستشان شتابان میرود، میگویند
به معناي پشیمانی از گناه و بازگشت به « توبه » . نکتهها و اشارهها: 1 «. تمام کن و ما را بیامرز! [چرا] که تو بر هر چیزي توانا هستی
سوي خداست؛ یعنی شخص به طور کامل از کردهي خود پشیمان شود و تصمیم بگیرد که در تفسیر قرآن مهر جلد بیست و یکم،
ص: 133 آینده به سوي آن گناه باز نگردد. نشانهي این توبه گفتن استغفار و طلب آمرزش است، بنابراین ارکان توبه پنج چیز
به معناي خیرخواهی خالصانه و « نَصُوح » . است: پشیمانی، ترك گناه، تصمیم بر ترك آن در آینده، استغفار و جبران گذشته. 2
گاهی به معناي محکم کاري است؛ زیرا خیرخواهی واقعی باید همراه با محکمکاري باشد. بنابراین توبهي نصوح آن است که
خالص و محکم باشد و ارکان پنج گانهي توبه در آن رعایت شود، یعنی توبهاي کامل باشد. 3. حکایت شده که معاذ بن جَبَل از
پیامبر صلی الله علیه و آله دربارهي توبهي نصوح پرسید و حضرت فرمود: (توبه نصوح) آن است که شخص توبهکننده به سوي گناه
توبهي نصوح آن است که انقلابی در انسان ایجاد کند که راه بازگشت به «1» . بازنگردد، همان طورکه شیر به پستان بازنمیگردد
گذشته را ببندد. 4. توبه یکی از درهاي رحمتی است که خدا به روي بندگان خود گشوده است تا به سوي او بازگردند و ناامید
نشوند. بیا که دوش به مستی، سروش عالَم غیب نوید داد که عام است فیض رحمت او (حافظ) از امام باقر علیه السلام روایت شده
که خدا نسبت به توبهي بندهاش بیشتر شاد میشود از کسی که در شب تاریکی مرکب و توشهي خود را گم کرده و آن را
ص: 134 و در حدیث دیگري از آن حضرت آمده است: کسی که از گناهی توبه «2» . مییابد
میگوید، همانند کسی « استغفر اللَّه » کند، همچون کسی است که اصلًا گناه نکرده است، ولی کسی که به گناه خود ادامه میدهد و
5. توبهي نصوح پنج نتیجه و فایده دارد: الف) آمرزش گناهان وپوشیده شدن بديهاي انسان. ب) «1» . است که ریشخند میکند
ورود به بهشت پرنعمت. ج) رسوا نشدن در روزي که پردهها کنار میرود و حقایق و اعمال مردم آشکار میشود و گناهکاران
رسوا میشوند. در آن روز پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمنان آبرومند میمانند. د) در رستاخیز نور ایمان و عمل شایستهي مؤمنان
توبهکار، همراه آنان است و مسیر آنان را به سوي بهشت روشن میکند. ه) توجه مؤمنان توبهکار به خدا بیشتر میشود و روبه
درگاه الهی میآورند و از او تقاضاي آمرزش و تکمیل نور خود را میکنند. 6. مقصود از نوري که در رستاخیز از جلو و سمت
راست مؤمنان در حرکت است، چیست؟ این همان نور ایمان و اعمال شایستهي مؤمنان است که در رستاخیز آنان را به سوي بهشت
آموزهها و «2» . راهنمایی میکند، همان طور که مؤمنان در دنیا در پر تو نور ایمان و کارهاي نیک در راه راست گام برمیداشتند
2. هرکس آمرزش و پیامها: 1. خالصانه به سوي خدا بازگردید و ترك گناه کنید. ص: 135
. بهشت میخواهد، توبهاي خالص و استوارکند. 3. اگر خواري رستاخیز را نمیخواهید، ایمان بیاورید (و توبهي نصوح کنید). 4
ایمان و توبه در رستاخیز به انسان نور میدهد. 5. از خدا آمرزش و نور کامل بخواهید. *** قرآن کریم در آیهي نهم سورهي
تحریم دستور سختگیري را در مورد کافران و منافقان میدهد و میفرماید: 9. یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ
وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِ یرُ اي پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر؛ و مقصدشان جهنم است و بد فرجامی
است! نکتهها و اشارهها: 1. مشابه این آیه آیهي 73 سورهي توبه است و تکرار آن در این جا شاید به خاطر آن است که پس از
ماجراي افشاي اسرارِ همسران پیامبر، بهانه به دست منافقان داخلی و مخالفان خارجی پیامبر صلی الله علیه و آله افتاد تابه شایعات در
این زمینه دامن بزنند، ولی آیهي فوق به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور سختگیري برآنان را داد تا از توطئه و تبلیغات آنان
صفحه 45 از 134
جلوگیري شود. 2. مقصود از جهاد با کافران، مبارزهي همهجانبه و به ویژه جنگ مسلحانه با آنان است و مقصود از جهاد با منافقان
مبارزاتی همچون مذمّت، توبیخ، تهدید و افشاگري است؛ زیرا منافقان در ظاهر مسلماناند و از این رو اسلام اجازه نمیدهد که با
آنان مبارزهي مسلحانه شود و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز هیچ گاه با منافقان جنگ مسلحانه نکرد. البته اگر روزي منافقان
کفر خود را آشکار، و در برابر مسلمانان صفآرایی کنند، کافر حربی به شمارمی آیند و نبرد با آنان مجاز است. تفسیر قرآن مهر
جلد بیست و یکم، ص: 136 آموزهها و پیامها: 1. فرجام کفر و نفاق، عذابآلود است. 2. با دشمنان داخلی و خارجی اسلام مبارزه
و سختگیري نمایید. *** قرآن کریم در آیهي دهم سورهي تحریم همسر خیانتکار نوح و لوط را الگوي کافران معرفی میکند و
میفرماید: 10 . ضَ رَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ
اللَّهِ شَیْئاً وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ خدا براي کسانی که کفر ورزیدند مثلی زده است: زن نوح و زن لوط، که تحت (سرپرستی)
دو بندهي شایسته از بندگان ما بودند، و [لی به آن دو خیانت کردند و آن دو (پیامبر) هیچ چیزي را از (عذاب) خدا از آن دو (زن)
نکتهها و اشارهها: 1. برخی مفسران نام .«! همراه وارد شوندگان (در دوزخ) وارد آتش شوید » : دفع نکردند؛ و به آن دو گفته شد
آنان همسر دو پیامبر الهی بودند که کفر ورزیدند و به صف مخالفان .«1» نوشتهاند « والهه » و نام همسر نوح را « والعه » همسر لوط را
پیوستند و حتی اسرار داخل منزل شوهر خود را به مخالفان میدادند و سرانجام، هنگامی که عذاب الهی بر قوم لوط و نوح فرود
آمد مؤمنان نجات یافتند ولی این دو زن گرفتار عذاب الهی شدند. 2. مقصود از خیانت همسر لوط و نوح، انحراف از جادهي عفت
ص: 137 «2» . نبود؛ زیرا طبق احادیث، هیچ همسر پیامبري آلوده به عمل منافی عفت نشده است
عبد » پس منظور از خیانت همان افشاي اسرار و همکاري با مخالفان پیامبر بوده است. 3. در این آیه از لوط و نوحِ پیامبر به عنوان
یعنی بندهي شایستهي خدا یاد شده است؛ یعنی حتی افتخار پیامبران الهی آن است که بندهي صالح خدا هستند. 4. در این « صالح
آیه همسر لوط و نوح را مثال و الگو براي همهي مردان و زنان کافر شمرده است؛ یعنی هر کس راه خیانت به پیامبر الهی را در پیش
بگیرد، چه زن باشد و چه مرد، در نهایت گرفتار عذاب الهی میشود. 5. این آیه هشداري است به همسران پیامبر و همهي وابستگان
رهبران الهی و مردان خدا که بدانند اگر خیانت کردند خویشاوندي با افراد شایسته، آنان را از عذاب الهی نجات نمیدهد، بلکه هر
کس راه نجات و سعادت را میطلبد، باید به دنبال ایمان و عمل شایسته باشد. آموزهها و پیامها: 1. افراد خیانتکارِ عذاب شده،
. الگوي کافران هستند. 2. نزدیکان مردان خدا و رهبران الهی قدر خود را بدانند و خیانت نکنند که گرفتار عذاب میشوند. 3
خویشاوندي با مردان الهی مانع عذاب نمیشود. 4. خیانت به بندگان صالح خدا زمینهساز عذاب الهی براي انسان است. *** قرآن
. کریم در آیات یازدهم و دوازدهم سورهي تحریم همسر فرعون و مریم را الگوي مؤمنان معرفی میکند و میفرماید: 11 و 12
وَضَ رَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَكَ بَیْتاً فِی الْجَنَّۀِ وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ
الظَّالِمِینَ* وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْ َ ص نَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ تفسیر قرآن
پروردگارا! » : مهر جلد بیست و یکم، ص: 138 و خدا براي کسانی که ایمان آوردهاند مَثَلی زده است: زن فرعون، هنگامی که گفت
و (نیز) *«! خانهاي براي من نزد خود در بهشت بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات بخش و مرا از گروه ستمکاران نجات ده
مریم، دختر عمران، که دامان (عفت) خود را حفظ کرد و از روح خویش در او دمیدیم و کلمات پروردگار خویش و کتابهایش
بود و هنگامی که « آسیه » را تأیید کرد و از فرمانبرداران [فروتن بود. نکتهها و اشارهها: 1. در مورد همسر فرعون نوشتهاند که نام او
معجزات موسی علیه السلام را در برابر ساحران دید، ایمان آورد، ولی ایمانش را پنهان میکرد تا کم کم فرعون متوجه شد و به او
اصرار کرد که دست از آیین موسی بردارد، ولی آسیه تسلیم نشد و سرانجام فرعون دستور داد که دستها و پاهایش را با میخ بسته
و سنگی بر سینهاش بیفکنند و در آفتاب سوزان رهایش کنند. او در آخرین لحظات زندگی، با خدا مناجات کرد، که آیهي فوق
مناجات و دعاهایش را بازگو کرده است. 2. آسیه در مناجات خود چند چیز از خدا خواست: الف) خدا خانهاي در بهشت براي او
صفحه 46 از 134
فراهم سازد؛ ب) این خانه در جوار قرب الهی باشد، یعنی بهشتی را میخواهد که نزد خدا باشد؛ ج) خدا او را از فرعون و کردار
شركآلودش نجات دهد؛ د) خدا او را از دست قوم ستمکار رهایی بخشد. 3. آسیه که در کاخ فرعون زندگی میکرد و تحت
سرپرستی مردي کفرپیشه و مستکبر بود تحت تأثیر شرایط محیط قرار نگرفت و ملکهي مصر بودن را رها کرد و با استواري در راه
ایمان گام نهاد و با سخنان خود و تقاضاي بهشت، کاخ فرعون را تحقیر کرد و از ستمکاري آنان بیزاري جست و در این راه شربت
4. از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که برترین زنان اهل بهشت شهادت نوشید. ص: 139
5. همسر فرعون با آن که یک زن بود، قرآن او را الگوي همهي مردان و زنان مؤمن «1» . چهار نفرند: خدیجه، فاطمه، مریم و آسیه
. معرفی میکند. آري؛ در فرهنگ اسلامی یک زن میتواند به مقامی برسد که الگوي همهي زنان و مردان با ایمان جهان شود. 6
الگو بودن همسر فرعون از جهات مختلف است؛ از جمله این که تحت تأثیر شرایط محیط کاخ فرعون قرار نگرفت و در برابر ستم و
طاغوت مقاومت کرد و نیز در این که رو به سوي خدا آورد و آخرتطلب شد. 7. قرآن کریم در موارد متعددي با اشاره به زندگی
مریم علیها السلام، او را زنی پاكدامن و تهمتهاي یهود و دیگران را نسبت به او مردود اعلام کرده است، تا آن جا که در قرآن
سورهاي به نام مریم وجود دارد و در این آیه او را الگوي زنان و مردان با ایمان معرفی میکند. 8. خدا از روحی با عظمت در وجود
مریم علیها السلام دمید و او صاحب فرزندي به نام عیسی شد. این مطلب در سورههاي مریم و آل عمران توضیح داده شده است.
البته اضافهي روح به خدا از باب تشریف و براي بیان عظمت آن است، وگرنه خدا روح و جسم ندارد. 9. مفسران برآناند که «2»
شاید مقصود از کتابهاي خدا، همان کتابهاي پیامبران الهی همچون تورات است و منظور از کلمات خدا، وحیهایی است که به
10 . الگو بودن «3» . پیامبران رسیده، اما به صورت کتاب در نیامده است و مریم علیها السلام همهي آنها را تصدیق و تأیید میکرد
مریم، در بُعد پاکی، عبادت و اطاعت از خدا، تأیید کتابهاي آسمانی و سخنان الهی است. ص:
140 آموزهها و پیامها: 1. برخی زنان آنقدر کمال مییابند که میتوانند الگوي همهي مردان و زنان مؤمن باشند. 2. آسیه و مریم
را الگوي زندگی خود قرار دهید. 3. همچون آسیه، مؤمن، ستمستیز و آخرتطلب باشید. 4. همچون همسر فرعون باشید و تحت
تأثیر محیط قرار نگیرید، بلکه به سوي خدا روي کنید (و مشکلات آن را تحمّل کنید). 5. همچون آسیه از طاغوت و ستم بیزاري
بجویید. 6. همچون مریم پاكدامن زندگی کنید، تا مورد لطف الهی قرار گیرید. 7. همچون مریم مطیع خدا و مؤید کلمات و
ص: 141 بخش ششم: سورهي مُلک یادآوري مبدأ و معاد امتحان، «1» . کتابهاي او باشید
هدف آفرینش زندگی و مرگ مباحث کیهانشناسی ص: 143
بخش